Przepisy obowiązujące wewnątrz Unii Europejskiej nakazują producentom przestrzeganie jednolitych wymagań odnoszących się do maszyn. Celem zunifikowania ustawodawstwa dotyczącego urządzeń technicznych wprowadzane są dyrektywy, które obowiązują we wszystkich krajach członkowskich. Regulują one wiele aspektów związanych z produkowaniem oraz użytkowaniem maszyn i urządzeń. Wraz z przystąpieniem Polski do Wspólnot Europejskich koniecznością okazało się wdrażanie nowych wymagań.
Dyrektywy są aktami prawnymi Unii Europejskiej. Stanowią zbiór wymagań, które Państwa Członkowskie obowiązane są wprowadzić za pomocą własnych aktów normatywnych. Dyrektywy nowego podejścia mają na celu ujednolicenie przepisów w zakresie bezpieczeństwa wyrobów. Dyrektywy wprowadzane od 1985 r. zawierają zasadnicze wymagania względem bezpieczeństwa, zdrowia, a także ochrony konsumenta i środowiska, natomiast pozostałe wytyczne wynikają z norm zharmonizowanych. Uregulowania te dotyczą producentów, którzy chcą eksportować swoje wyroby.
Rys. 1. Produkty objęte dyrektywą maszynową
Pierwsza dyrektywa maszynowa (98/37/WE) opublikowana została w 1998 r. Na grunt polskiego prawodawstwa wprowadzono ją Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla maszyn i elementów bezpieczeństwa (Dz. U. nr 259 z 2005 r., poz. 2170). Najnowsza dyrektywa maszynowa 2006/42/WE opublikowana została 9 czerwca 2006 r. Jej wymagania obowiązywać mają od 29 grudnia 2009 r. Obecnie w Polsce trwają prace nad zmianą obowiązującego rozporządzenia.
Zgodnie z dyrektywą Państwa Członkowskie muszą zapewnić, że maszyna może zostać wprowadzona do obrotu lub oddana do użytku jedynie w przypadku, gdy spełnia ona odpowiednie wymagania dyrektywy.
Zasadnicze wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa
Najnowsza dyrektywa maszynowa w załączniku dotyczącym wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa znacznie poszerzyła liczbę używanych definicji. Dodano pojęcie zagrożenia, ryzyka, osłony, urządzenia ochronnego, zamierzonego zastosowania oraz możliwego do przewidzenia niewłaściwego użycia.
W nowym wydaniu dyrektywy dodatkowo zawarto wymagania dotyczące ergonomii, mającej na celu eliminowanie niewygody, zmęczenia oraz fizycznego i psychicznego napięcia, jakie powstać może u operatora. Szczegółowe wymagania uwzględniono również względem stanowiska operatorskiego, które w szczególnych przypadkach powinno być wyposażone w kabinę, mającą na celu zapewnienie dobrych warunków pracy i ochrony przed zagrożeniami.
Dyrektywa z 2006 r. mówi o tym, że w przypadku, gdy stanowiska pracy są integralną częścią maszyny, konstrukcja powinna przewidzieć zamontowanie siedziska. Muszą być wyeliminowane drgania, a podnóżki wyposażone w maty antypoślizgowe.
Rozszerzono wymagania dotyczące bezpieczeństwa i niezawodności układów sterowania, które w świetle nowych uregulowań muszą eliminować zagrożenia mogące powstać w wyniku defektów sprzętu komputerowego oraz błędów ludzkich. Oprócz tego zwraca się uwagę na nieoczekiwane uruchomienie maszyny oraz aby nie doszło w sposób niekontrolowany do zmiany jej parametrów. Konstrukcja powinna zagwarantować natychmiastowe przerwanie pracy po wydaniu polecania zatrzymania, a części ruchome nie mogą odpaść ani zostać wyrzucone. Zakłóceniu nie powinno ulec automatyczne lub ręczne zatrzymywanie części ruchomych. Części układu sterowania odpowiedzialne za bezpieczeństwo muszą działać w sposób spójny w całym zespole maszyn, również nieukończonych.
Wymagania dotyczące elementów sterowniczych poszerzono o środki zapewniające bezpieczne sterowanie maszyny w jednym lub kilku ustalonych wcześniej miejscach. W przypadku sterowania z jednego miejsca pozostałe miejsca muszą być zablokowane (z wyjątkiem urządzeń zatrzymujących). Wszystkie stanowiska powinny być wyposażone w komplet urządzeń sterujących, aby operatorzy nie przeszkadzali sobie wzajemnie.
Dyrektywa z 2006 r. dodatkowo wprowadza pojęcie zatrzymania eksploatacyjnego. W przypadku jego zastosowania nie są odłączane napędy uruchamiające. Ważne jest, aby stan zatrzymania był odpowiednio monitorowany i utrzymywany.
Rys. 2. Wymagania ogólne osłon i urządzeń ochronnych
Wymagania dotyczące sytuacji, w których występują przerwy w zasilaniu energią, dodatkowo uzupełniono o środki mające na celu zapobieganie zmianom parametrów maszyny w niekontrolowany sposób podczas braku zasilania.
Ochrona przed zagrożeniami mechanicznymi
Dyrektywa wymienia ryzyka mechaniczne, jakie mogą wystąpić podczas pracy maszyny. Pierwszym jest ryzyko utraty jej stateczności. Chodzi tu przede wszystkim o zapobieganie wywróceniu, upadkowi lub niekontrolowanemu przemieszczaniu podczas transportu, montażu i demontażu. Maszyna narażona jest również na uszkodzenie powstające podczas pracy. Istotne jest zatem, aby poszczególne jej części i elementy je łączące wytrzymywały obciążenia, które mogą wystąpić w czasie pracy. Ryzyko stanowią również spadające i wyrzucane przedmioty. Rozwiązania konstrukcyjne maszyny powinny uwzględnić środki eliminujące skutki tego typu zdarzeń. Maszyny stwarzają również ryzyko powodowane przez powierzchnie, krawędzie i naroża, dlatego też zgodnie z wymaganiami dyrektywy maszynowej powinny zostać przewidziane środki zapobiegające obrażeniom związanym z tymi elementami. Ryzykiem są maszyny zespolone, przeznaczone do wykonywania kilku różnych operacji z koniecznością ręcznego usuwania przedmiotu między poszczególnymi operacjami. Wymagania dyrektywy mówią o tym, aby możliwe było oddzielne uruchamianie i zatrzymywanie każdego niechronionego elementu.
W odniesieniu do poprzedniej dyrektywy nowym uregulowaniem są rozwiązania konstrukcyjne zapewniające funkcjonowanie maszyny w różnych warunkach pracy. Eliminując ryzyko związane z częściami ruchomymi, producent powinien przewidzieć środki zapobiegające zetknięciu się z takimi podzespołami. Jeżeli ryzyko istnieje dalej, uwzględnić należy zastosowanie osłon lub urządzeń zabezpieczających. Producent musi zadbać o to, aby zatrzymana maszyna nie mogła być uruchomiona podczas przemieszczania.
Wymagania dotyczące instrukcji
Dyrektywa z 2006 r., podobnie jak wcześniejszy dokument, określa wymagania dotyczące instrukcji dołączonych do maszyn. Powinny one zawierać firmę oraz pełny adres producenta i jego upoważnionego przedstawiciela. Ważne jest określenie maszyny oraz ogólny jej opis. Dołączone powinny być rysunki, schematy, opisy i objaśnienia niezbędne do użytkowania, konserwacji i naprawy maszyny, a także sprawdzenia prawidłowości jej działania. Zgodnie z dyrektywą instrukcja dotycząca maszyny powinna zawierać również opis stanowisk pracy, które mogą zajmować operatorzy. Powinien być uwzględniony opis zamierzonego zastosowania maszyny łącznie z ostrzeżeniami dotyczącymi instalacji i montażu, które mają na celu zmniejszenie hałasu lub drgań. Nie mniej ważne pozostają również instrukcje dotyczące oddania do użytku i eksploatacji maszyny oraz w razie zastosowania instrukcje dotyczące szkolenia operatorów. Istotne są także informacje uwzględniające ryzyko resztkowe, istniejące mimo zastosowania konstrukcji bezpiecznej.
Producent powinien określić własności narzędzi, jakie można stosować w maszynie, oraz instrukcje uwzględniające środki ochronne wykorzystywane przez użytkownika. Istotne są warunki, w jakich maszyna spełnia wymagania stateczności podczas użytkowania, a także transportu, montażu, demontażu, postoju oraz badań i możliwych do przewidzenia awarii. Instrukcja zawierać powinna także sposób bezpiecznego transportowania, przenoszenia i przechowywania. Kluczowe pozostają także metody działania podczas awarii i w razie konieczności, bezpiecznego odblokowania. Ważne jest, aby instrukcja uwzględniała opis czynności regulacyjnych i konserwacyjnych oraz specyfikacje części zamiennych używanych podczas usuwania awarii. Nie mniej istotne są informacje na temat hałasu i emitowanego promieniowania.
Maszyny stosowane w przemyśle spożywczym, kosmetycznym lub farmaceutycznym
Dyrektywa maszynowa przewiduje szczególne wymagania względem niektórych kategorii maszyn. W przypadku branży spożywczej, kosmetycznej i farmaceutycznej materiały, które mają kontakt z produktem, muszą być zaprojektowane w sposób umożliwiający czyszczenie przed każdym użyciem. Powierzchnie powinny być gładkie, bez szczelin i wypukłości, a ograniczone występy, krawędzie i wgłębienia w połączeniach. Istotne jest, aby powierzchnie były łatwe do czyszczenia i zdezynfekowania. Konstrukcja musi zapewniać możliwość usunięcia substancji powstałych podczas produkcji, a do miejsc, których nie można oczyścić, nie powinny przenikać żadne materiały. Smary i pozostałe substancje pomocnicze nie mogą się łączyć z produktem.
Nowa dyrektywa wprowadza regulacje dotyczące przenośnych maszyn udarowych i montażowych. Na etapie projektowania istotne jest uwzględnienie rozwiązań konstrukcyjnych zapewniających przekazywanie energii do elementu uderzanego poprzez pośrednią część składową. Podzespoły odpowiedzialne za zwalnianie muszą zapobiegać uderzeniu do momentu, aż maszyna nie znajdzie się w odpowiednim położeniu, oraz nacisku na materiał bazowy. Jedną z kluczowych kwestii pozostają środki zapobiegające niepożądanym uderzeniom podczas przenoszenia i wstrząsów.
Maszyny obsługujące stałe przystanki
Nowa dyrektywa uwzględniła maszyny transportowe obsługujące stałe przystanki. Na etapie projektowania producent powinien przewidzieć, aby przemieszczanie się podstawy ładunkowej i układu nożycowego było sztywno prowadzone.
Podczas załadunku i rozładunku podstawa ładunkowa musi być nieruchoma, a różnice poziomów zniwelowane. Istotne jest wyeliminowanie ryzyka powodowanego kontaktem z ruchomą podstawą ładunkową oraz ładunkiem z niej spadającym. Kluczowe pozostaje również uwzględnienie ryzyka kontaktu osób znajdujących się na przystankach z przemieszczającą się podstawą ładunkową lub innymi częściami ruchomymi. Powinny zostać podjęte środki mające na celu zapobieganie wpadnięciu do strefy przemieszczania, gdy na przystanku nie ma podstawy ładunkowej.
Rys.3. Sposób oznakowania maszyn
Deklaracje
Maszyny i urządzenia wprowadzane do obrotu wewnątrz Unii Europejskiej muszą mieć deklaracje zgodności WE. Zarówno obowiązująca dyrektywa, jak i ta z 2006 r. formułują wymagania dotyczące deklaracji zgodności WE dla maszyn, natomiast najnowszy dokument reguluje również sposób deklarowania włączenia maszyny nieukończonej.
Nowością są zapisy odnoszące się do przechowywania dokumentów. Zgodnie z nimi producent maszyny lub jego upoważniony przedstawiciel zachowują oryginał deklaracji zgodności WE przez okres przynajmniej 10 lat od daty produkcji ostatniego egzemplarza maszyny.
Dokumentacja techniczna maszyny
Dyrektywa z 2006 r. przewiduje procedurę dotyczącą dokumentacji technicznej, potwierdzającej spełnianie wymagań. Dokumentacja powinna uwzględniać ogólny opis maszyny, a także jej rysunek zestawieniowy oraz schematy obwodów sterowania. Niezbędne są opisy i wyjaśnienie działania maszyny. Nie mniej ważne pozostają rysunki szczegółowe wraz z obliczeniami, wynikami badań, certyfikatami itp., potwierdzające zgodność z dyrektywą. Kluczowym aspektem jest także dokumentacja oceny ryzyka przedstawiająca wykaz zasadniczych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa oraz opis środków zapobiegawczych wdrożonych celem wyeliminowania zagrożeń lub zmniejszenia ich występowania.
W dokumentacji powinny być wymienione normy, których wymagania uwzględnia konstrukcja maszyny. Niezbędne są również sprawozdania z wyników badań, które przeprowadził producent. Dołączony musi być egzemplarz instrukcji maszyny oraz, jeżeli ma zastosowanie, deklaracja włączenia wmontowanej maszyny nieukończonej wraz z instrukcją jej montażu. Istotny jest także egzemplarz deklaracji zgodności WE.
Autor: Damian Żabicki
