Choć może się wydawać, że w zakładzie produkcyjnym na początku XXI wieku nie ma już miejsca dla narzędzi ręcznych, to jednak tak nie jest. Co ważne – te najprostsze potrafią w codziennym użytkowaniu sprawiać wiele kłopotów. Nie przykłada się do nich specjalnej wagi, przyjmując za pewnik, że każdy potrafi się nimi posługiwać. Niewłaściwe użycie lub zła jakość mogą jednak być przyczyną uszkodzenia montowanego lub obrabianego elementu.
Rynek przyzwyczaił nas do niskich cen podstawowych narzędzi ręcznych. Niestety, sprawdza się opinia, że ile kosztuje narzędzie, tyle jest warte. Narzędzia ręczne są wykorzystywane praktycznie w każdym zakładzie, a ich wykonanie i jakość decydują zarówno o wydajności pracy, jak i bezpieczeństwie pracownika.
W przypadku narzędzi ręcznych duże znaczenie ma ergonomia. Ergonomiczne narzędzia poprawiają bezpieczeństwo i komfort pracy z nimi jest zdecydowanie większy. Trzeba pamiętać, że narzędzia w zastosowaniach profesjonalnych są użytkowane intensywnie. Właściwie zaprojektowane narzędzie powinno chronić użytkownika przed możliwością powstania urazów i w jak najmniejszym stopniu wpływać na jego zdrowie nawet przy długotrwałym użytkowaniu. Badania i koszty związane ze stosowanymi materiałami mają jednak wpływ na cenę produktu.
Pilniki
Choć ogólnie są to bezpieczne narzędzia, to nie wolno nimi uderzać ani używać pilnika jako dźwigni do podważania. Materiały, z których zostały wykonane, są kruche. Przy pęknięciu mogą spowodować obrażenia użytkownika. W zależności od wykonywanych prac używa się pilników warsztatowych, ścierających oraz do prac precyzyjnych. Narzędzie należy używać do pracy z materiałami, do których jest przeznaczone. Oczywiście pilnik stalowy (chromowy) zużyje się szybciej niż pilnik z węglika spiekanego, a pilniki, ściernice borazonowe CBN (regularny azotek boru) i diamentowe, choć są najdroższe, są też bardzo trwałe. W przypadku pilników szczególnie ważna jest jakość, a tym samym trwałość, bowiem przy dłuższym używaniu znacznie obniża to koszty obróbki ręcznej.
W produkcji pilników od lat specjalizuje się firma PFERD. Jej pilniki są zaliczane do wyrobów o wysokiej jakości. Firma opracowała szeroką gamę kształtów i nacięć pilników dostosowanych do różnych zastosowań w przemyśle i rzemiośle. Z kolei marka Nicholson File Company powstała, gdy w 1864 roku William T. Nicholson skonstruował maszynę, która umożliwiła produkcję pilników przewyższających jakością narzędzia wykonywane ręcznie.
Dłuta
W przypadku dłut ważne jest, by były wykonane z dobrych stali narzędziowych. Pozwala to na ich długie używanie bez konieczności ostrzenia. Dłuto to narzędzie proste, ale musi być dobrane do wykonania konkretnej pracy we właściwym dla niego materiale. Stąd duża różnorodność wśród tego typu narzędzi. Są firmy, które specjalizują się w produkcji nietypowych dłut lub w specjalnych wykonaniach. Dla przykładu, firma Intertools, specjalizująca się w sprzedaży narzędzi, elektronarzędzi i maszyn do obróbki drewna, ma w swojej ofercie dłuta stolarskie firm: ASHLEY, KIRSCHEN, MHG, ULMIA i specjalne – na przykład firmy ROBERT SORBY. Dłuta do drewna firmy ASHLEY mają rękojeści z drewna wiązu, jabłoni, gruszy oraz egzotycznego drewna – bubinga. W niektórych modelach część robocza jest polerowana.
Przy pracy dłutem trzeba zachować podstawowe zasady bezpieczeństwa. Nie należy odłupywać zbyt grubych warstw materiału. Grozi to pęknięciem dłuta i możliwością zranienia użytkownika. Nie wolno też skrawać dłutem w kierunku ręki trzymającej obrabiany materiał. Obecnie trzonki dłut najczęściej są wykonane z tworzywa sztucznego lub drewna jesionu, grabu, klonu, czyli twardego i trudno łupliwego. Jako przyczynę wypadków przy pracy podaje się też niewłaściwe układanie dłuta – ostrzem do siebie.
Wkrętaki
Wkrętaki (śrubokręty) są uważane za bezpieczne, pewnie dlatego też stosuje się je nie zawsze zgodnie z przeznaczeniem. Są nagminnie wykorzystywane do podważania, czasem jako dłuto. Wkrętak powinien być zawsze odpowiedniego rozmiaru i nieuszkodzony, by ostrze dobrze pasowało do nacięcia. Częstym błędem jest brak właściwego zamocowania (stabilizacji) przedmiotu, w który wkręca się wkręt. W efekcie narzędzie może wyskoczyć z nacięcia wkrętu.
Jako dobre wymienia się produkty firmy Wiha (przez niektórych uznawana za lidera), Turnus, Jonnesway, Kington, Yato, Wera, Bahco, Gedore. Jest w czym wybierać.
W zależności od konkretnego przeznaczenia należy dobierać również wkrętaki. W urządzeniach elektronicznych wiele wkrętów jest umieszczonych głęboko. Dlatego dla elektromontera może nie być właściwy wkrętak z nadlewką tworzywa na grocie utrudniającą włożenie w głębsze otwory. W tego typu pracach przydają się też wkrętaki precyzyjne. Tam, gdzie należy uważać na elektryczność statyczną, powinno się używać narzędzi ESD, jak choćby Wiha SoftFinish ESD do użycia z wrażliwymi elektrostatycznie częściami. Mają one wygodną rękojeść wielokomponentową ze strefą miękką rozpraszającą energię. Trzon narzędzia wykonano ze stali chromowo-wanadowo-molibdenowej, jest on całościowo hartowany i chromowany na matowo. Do prac antystatycznych w sterylnych pomieszczeniach oferowany jest wkrętak Wiha Ceramic z trzonem z ceramiki cyrkonowej, antystatyczny/antymagnetyczny.
Ważne jest, by zwracać uwagę na precyzję wykonania grota, tak by końcówka krzyżowa i płaska była obrobiona precyzyjnie, co zapewnia dobry kontakt z nacięciem w łbie śruby. Każde narzędzie powinno dawać też komfort w pracy z nim. Musi się „dobrze trzymać w ręku”, zwłaszcza kiedy trzeba użyć większej siły przy wkręcaniu, równocześnie kręcić i dociskać.
Oczywiście w przypadku wkrętaków do produkcji seryjnej będzie się szukać raczej wśród narzędzi z napędem czy to pneumatycznym, czy elektrycznym akumulatorowym. Te ostatnie są kłopotliwe ze względu na konieczność ładowania akumulatorów. Wielu użytkowników chwali narzędzia Makity i Hitachi.
Klucze dynamometryczne
Specjalną grupą narzędzi ręcznych są klucze dynamometryczne. Wymagają one jednak specjalnej obsługi. Wiele firm – które ma je w swojej ofercie – świadczy również usługi kalibracji. Przykładem Biuro Inżynierskie HI-TECH prowadzące serwis kluczy dynamometrycznych oraz świadczy usługi kalibracji i certyfikacji kluczy dynamometrycznych w zakresie 0–5000 Nm. Z kolei firma Techsam wykonuje kalibrację zarówno kluczy firmy Jonnesway, jak i innych, przyrządami firmy Dremotec o zakresie pomiarowym 5–50 Nm oraz 50–1000 Nm. Każdy klucz dynamometryczny powinien być sprawdzony przynajmniej raz w roku. Jeśli jest intensywnie eksploatowany, to również częściej.
W przypadku korzystania z kluczy i wkrętaków dynamometrycznych przy produkcji – na przykład do montażu seryjnego, gdzie ważny jest stały moment dokręcania – należy je kontrolować po 5000 operacji. Jeśli są wykorzystywane w pracach serwisowych, a często takie są wykonywane w utrzymaniu ruchu, to należy je kontrolować jeden raz w roku lub po 5000 operacji. Warto stosować się do zaleceń producenta i gdy klucz nie będzie użytkowany przez dłuższy czas, należy zwolnić sprężynę i ustawić go na najmniejszy moment na skali.
Klucze dynamometryczne są narzędziami delikatnymi i należy je chronić przed zabrudzeniem (zwłaszcza piaskiem). Po użyciu należy je umieszczać w przeznaczonym dla nich czystym i suchym miejscu. Trzeba zwrócić uwagę, by nie czyścić ich benzyną ekstrakcyjną czy innymi środkami chemicznymi. Mogą one negatywnie wpłynąć na smar, którym zabezpieczony jest mechanizm klucza. Jeśli to konieczne, wystarczy z zewnątrz oczyścić je suchą, czystą szmatką.
W warunkach produkcyjnych kalibracja jest wymagana na przykład przez systemy zarządzania jakością.
Młotki
Młotki w ostatnich latach podlegają zmianom konstrukcyjnym i materiałowym. Różnorodność dostępnych modeli, w zależności od zastosowań i użytego materiału, jest duża. Do dyspozycji mamy młotki: ślusarskie, murarskie, stolarskie, dekarskie, gumowe, kamieniarskie, brukarskie, siekiery. Rączki młotków są obecnie coraz częściej wykonywane z nowych materiałów. Przykładem młotek z gumowym obuchem – YATO, do wykonywania prac blacharskich oraz ogólnomontażowych. Gumowy obuch chroni od uszkodzeń materiał uderzany młotkiem, na przykład powłoki lakiernicze. Młotek ma trwałą, ergonomiczną rączkę z tworzywa TPR (fiberglass). Jej zaletą, poza trwałością, jest redukcja wstrząsów, które powstają podczas pracy. Pokrycie tworzywem pozwala na pewny chwyt i zapobiega przed wyślizgnięciem z dłoni. YATO ma też w ofercie młotki odkute z jednolitego kawałka stali wysokowęglowej. To zapewnia wysoką trwałość i bezpieczeństwo (nie ma możliwości rozłączenia obucha od trzonka). Trzonek młotka jest oprawiony rękojeścią z dwukompozytowej gumy TPR, a obuch jest polerowany. Podobne narzędzia oferuje też Neo – marka ta funkcjonuje na polskim rynku od 2005 r.
Stanley ma w ofercie między innymi młotek ślusarski graphite. Jego cecha charakterystyczna to grafitowy rdzeń trzonka, co zwiększa wytrzymałość i trwałość. Zastosowano też opatentowany sposób mocowania głowy i trzonu. Obuch jest poddawany pełnej obróbce cieplnej, a rękojeść pokryta antypoślizgowym bi-materiałem (dzięki temu tłumi dobrze drgania).
Tak jak przy większości narzędzi, podstawowe znaczenie ma właściwe dobranie młotka do wykonywanej pracy. Nie wolno pracować młotkiem uszkodzonym, czyli o zmienionej (zniekształconej) powierzchni obucha. Może ona być: ścięta, zakrzywiona, popękana. Często po dłuższym użytkowaniu mogą wystąpić na niej szczerby albo rozklepy. Rozklepy na bijaku powinno się usuwać. Ważne jest, by trzonek młotka był pewnie połączony z główką i amortyzował powstające w czasie pracy drgania, ograniczając ich przenoszenie na pracownika.
Przy okazji omawiania młotków należy wspomnieć o młotkach bezodrzutowych. Przykładem młotek firmy Halder, model Secural, z ergonomicznym, gumowym uchwytem, metalową oprawą i końcówką z poliuretanu. Konstrukcja młotka eliminuje zjawisko odrzutu, jakie wywołują siły reakcji powstające w twardych materiałach sprężystych.
Do kategorii narzędzi, jakimi są młotki, można zaliczyć też takie jak oferowane przez firmę Pneumat System młotki-ścinaki pneumatyczne Fuji. Mają one zastosowanie choćby przy obróbce odlewów i odkuwek stalowych i żeliwnych, demontażu konstrukcji stalowych i pracach budowlanych. Stosowane w nich wymienne końcówki robocze pozwalają dostosować narzędzie do konkretnych warunków pracy w zależności od obrabianego materiału oraz rodzaju prowadzonej pracy. Fuji ma 3 warianty dłut do topników o różnej intensywności usuwania, a model FCH-25B oferuje funkcję „wydmuchu”, dzięki której wydmuchiwane są luźne cząstki z obrabianego przedmiotu. Zaletą lekkich młotów Fuji jest kontrolowane uderzenie. W przypadku nitowania pozwala to ograniczyć efekt umocnienia nitu przez zgniot lub uszkodzenia otaczającego go materiału. Urządzenia te łatwo można przystosować do wykonywania cięcia, prucia bruzd, ścinania, wycinania otworów i żłobienia za pomocą zamontowanych, odpowiednich dłut.
Zakup i użytkowanie
Przed kupieniem narzędzia warto sprawdzić, jak uchwyt pasuje do dłoni. Zapewnienie odpowiedniego komfortu ręcznego chwytu pozwala na wygodną pracę. Najlepszym rozwiązaniem byłoby dopasowanie uchwytu do konkretnej dłoni, ale nie jest to ze względów ekonomicznych uzasadnione. Dziś coraz częściej w narzędziach ręcznych siła człowieka jest zastępowana lub wspomagana przez napęd pneumatyczny lub elektryczny. Energia elektryczna jest powszechnie dostępna, a w środowisku przemysłowym również sprężone powietrze. W przypadku elektronarzędzi trzeba zawsze pamiętać, że tylko uznani producenci gwarantują wysoką jakość. Jeśli chodzi o proste narzędzia, wydaje się, że ich jakość i tym samym bezpieczeństwo użytkownika widać na pierwszy rzut oka. Tak jednak jest nie zawsze. Warto inwestować w dobrej jakości narzędzia, które będą służyły dłużej i zapewnią duży komfort użytkownikom.
Należy przestrzegać właściwego użytkowania narzędzi. Nie dopuszczać do wykonywania danej pracy narzędziem nieprzeznaczonym do niej. Proste narzędzia ręczne są postrzegane przez pracowników jako niemające dużej wartości. Niestety, jest to również wina służb za nie odpowiedzialnych. Na przykład nie uzupełnia się od razu brakujących, nie pilnuje, by były utrzymywane w porządku (znakomicie sprawdzają się w tym wózki narzędziowe).
Choć może się to wydać mało istotne, to kupując narzędzia, warto zwrócić uwagę, by były nie tylko dobrej jakości, ale i wykonane estetycznie. Jak wynika z wielu badań i praktycznych obserwacji, wpływa to na sposób, w jaki są później użytkowane. Również efektywne wykorzystanie zasad ergonomii pozwala zwiększyć produktywność przez poprawę zdrowia pracowników i większą satysfakcję z wykonywanej pracy. Gdy pracownik nie jest zmęczony, mniejsze są szanse na popełnienie błędu w czasie pracy.
Autor: Bohdan Szafrański
