Niezależnie od tego, czy chodzi o branżę wodno-kanalizacyjną, ciepłownictwo, gazownictwo, energetykę, sektor spożywczy, chemiczny itp., zastosowanie pomp staje się koniecznością. Bogata oferta rynkowa pomp, wśród których znajdują się urządzenia o różnej budowie i charakterystyce, pozwala na optymalne dopasowanie rozwiązania do danej aplikacji.
Pompy są urządzeniami powszechnie stosowanymi w różnych gałęziach przemysłu i gospodarki. Używane są do transportowania cieczy z niższego poziomu na wyższy lub z obszaru o niższym ciśnieniu na obszar o ciśnieniu wyższym. Organami roboczymi, za pomocą których przekazywana jest cieczy energia, mogą być np. wirnik, tłok lub membrana. Ich rola sprowadza się do wytworzenia podciśnienia, na skutek czego dochodzi do zasysania cieczy i jej tłoczenia. Biorąc pod uwagę sposób wytwarzania różnicy ciśnień, pompy można podzielić na wirowe (przepływowe) oraz wyporowe (objętościowe).
Pompy wirowe
W praktyce przemysłowej najczęściej stosowane są pompy wirowe, których głównymi zaletami są: małe wymiary, duża wydajność, równomierność ruchu (parametrów pracy), duża trwałość – zdolność do samoregulacji (samoczynna regulacja przy zmiennych warunkach pracy) oraz możliwość bezpośredniego sprzęgnięcia z silnikiem elektrycznym. Zasada ich działania jest prosta – znajdujący się w pompie wirowej wirnik łopatkowy obraca się z dużą prędkością, powodując wzrost ciśnienia i energii kinetycznej cieczy. W konsekwencji dochodzi do ciągłego zasysania cieczy we wlocie, natomiast po stronie tłocznej pompy wytwarza się nadwyżka ciśnienia. Do napędu pomp wirowych używa się szybkoobrotowych silników elektrycznych lub spalinowych – energia dostarczona przez napęd jest zamieniana na energię potencjalną i kinetyczną płynu.
Pompy te mogą mieć tylko jeden lub kilka wirników na jednym wale, czyli mogą być jedno- lub wielostopniowe. Większa liczba wirników ustawionych szeregowo przekłada się bezpośrednio na większą wysokość podnoszenia cieczy.
Ze względu na sposób przemiany energii, pompy wirowe mogą być: krętne (odśrodkowe, helikoidalne, diagonalne, śmigłowe i odwracalne) oraz krążeniowe (z bocznymi kanałami, peryferalne i z pierścieniem wodnym).
Pompy krętne działają w wyniku przepływu cieczy przez wirnik z odpowiednio ukształtowanymi łopatkami. Zmniejszenie ciśnienia przy wlocie pompy wywołuje zjawisko ssania, a energia mechaniczna przekazywana przez wirnik powoduje zwiększenie krętu przepływającej cieczy. Natomiast działanie pomp krążeniowych polega na krążeniu cieczy w obrębie wirnika lub na jego obwodzie, proporcjonalnie do momentu przekazywanego wirnikowi przez wał.
Z badania przeprowadzonego przez redakcję magazynu Inżynieria i Utrzymanie Ruchu wynika, że najczęściej stosowanymi pompami wirowymi są pompy odśrodkowe, które zostały wskazane przez 87% badanych użytkowników oraz 100% dostawców.
Zastosowania pomp odśrodkowych są różnorodne: począwszy od małych i dużych zakładów przemysłowych, kopalni, domów jednorodzinnych z własnym ujęciem wody, hoteli, centrów handlowych i innych miejsc użyteczności publicznej, a skończywszy na oczyszczalniach ścieków, sieciach wodociągowych, pompowniach itd. Pompy te oferowane są w różnych wykonaniach materiałowych i z różnymi typami wirników, w zależności od potrzeb danego zastosowania.
Ogólnie można powiedzieć, że pompy odśrodkowe mają wirnik składający się z łopatek, które są ograniczone dwiema płaszczyznami. Łopatki mają krawędź wlotową równoległą lub nachyloną względem osi obrotu wirnika oraz krawędź wylotową równoległą do osi wirnika. Kierunek przepływu cieczy jest promieniowy.
Jeśli chodzi inne typy pomp wirowych, które są wykorzystywane w zakładach naszych ankietowanych, należy wspomnieć o pompach diagonalnych, które zostały wskazane przez co piątego respondenta. Pompy diagonalne pionowe jedno- lub wielostopniowe oraz pompy diagonalne zatapialne są dostępne w różnych odmianach, w zależności od miejsca zabudowy oraz są stosowane przede wszystkim do pompowania wody z większych głębokości. W zależności od sposobu wykonania konstrukcyjnego i materiałowego, pompy te mogą przelewać wodę czystą, przemysłową, a także deszczową, zawierającą niewielkie ilości zanieczyszczeń. Cechą charakterystyczną tych pomp jest duża wydajność przy stosunkowo niewielkich wysokościach podnoszenia, dzięki czemu znajdują one zastosowanie w pompowniach wodociągowych i przemysłowych, w powierzchniowych ujęciach wodnych, a także w energetyce jako pompy wody chłodzącej. Pompy diagonalne to urządzenia o przepływie promieniowo-osiowym, z wirnikiem składającym się z łopatek w obu krawędziach nachylonych do osi wirnika, mających osiową symetryczną kierownicę łopatkową, która tworzy jedną całość z kadłubem pompy.
Innymi rodzajami urządzeń wirowych są pompy śmigłowe (o osiowym przepływie przez wirnik), które mają wirnik kształtem przypominający śmigło wieloramienne, a także kierownicę łopatkową umieszczoną poza wirnikiem. Jak wynika z przeprowadzonego sondażu, tego typu pompy używane są w zakładach 15% ankietowanych. Znajdują one zastosowanie w odprowadzaniu wody powodziowej, obiegu wody chłodzącej w przemyśle i elektrowniach, aplikacjach wymagających największych wydajności przy niskiej wysokości tłoczenia, a także przy przepompowywaniu wody między jeziorami, kanałami i rzekami.
Z odpowiedzi udzielonych w ankiecie wynika, że w zakładzie co dziesiątego respondenta obecne są także pompy helikoidalne, które charakteryzują się ukośnym przepływem przez wirnik. Mają one kierownicę bezłopatkową i spiralny bądź cylindryczny kanał zbiorczy. Pompy te są stosowane zazwyczaj w instalacjach przemysłowych lub odwadniających, do pompowania cieczy czystych lub lekko zanieczyszczonych.
Pompy wyporowe
Są to urządzenia, których działanie polega na przetłaczaniu cieczy z przestrzeni ssawnej do tłocznej za pomocą organu roboczego (tłoka, nurnika, przepony), którego praca jest w całości zamieniana na energię ciśnienia. W zależności od rodzaju pompy wyporowej ruch elementu roboczego może być m.in.: posuwisto-zwrotny, wahadłowy (obrotowo-zwrotny), obrotowy, obiegowy czy procesyjny.
Zaletami pomp wyporowych, szczególnie cenionymi przez użytkowników, są: możliwość uzyskania bardzo dużych wysokości pompowania, stałość wydajności przy zmiennej wysokości pompowania, stosunkowo duża sprawność, niewielka wrażliwość na zawartość gazów w cieczach pompowanych, a także zdolność do samozasysania, co jest dużym ułatwieniem przy każdorazowym uruchomieniu podczas eksploatacji (zwłaszcza w trudnych warunkach).
Pompy wyporowe nie są jednak pozbawione wad. Do ich słabych stron należą m.in. ograniczona wydajność, nierównomierność wytwarzanego ciśnienia, a także stosunkowo skomplikowana budowa, co może przełożyć się na większą awaryjność w porównaniu z niektórymi pompami wirowymi.
Na pierwszym miejscu wśród pomp wyporowych, najczęściej używanych w zakładach naszych respondentów, znalazły się pompy membranowe, które zostały wskazane przez 67% osób. Działanie tych pomp bazuje na ruchu membran, które w połączeniu z odpowiednimi zaworami na wlocie i wylocie pompy prowadzą do uzyskania efektu ssania na stronie ssawnej i tłoczenia na stronie tłocznej pompy. Co istotne, pompy te mogą mieć napęd pneumatyczny, a także mogą być napędzane silnikiem elektrycznym, spalinowym bądź hydraulicznie.
Zwolennicy tego rodzaju pomp cenią je przede wszystkim za możliwość samozasysania z kilku metrów, szeroki zakres zastosowań (z uwagi na zastosowanie membran, które w zależności od rodzaju użytego materiału wykazują stosunkowo dużą odporność), możliwość pompowania cząstek stałych o wielkości do kilkunastu milimetrów. Niestety, jak każde inne rozwiązanie, również pompy membranowe mają swoje słabe strony. Należą do nich niska wydajność i wysoka cena rozwiązań o dużej wydajności.
Jak pokazuje rys. 1, na drugim miejscu wśród pomp wyporowych, najczęściej używanych w zakładach naszych ankietowanych, znalazły się ex aequo pompy tłokowe (w tym wielotłoczkowe i nurnikowe) oraz pompy zębate (40% wskazań).
Pierwsze z nich mogą uzyskać wysokie ciśnienie tłoczenia przy małej wydajności, a ponadto mają zdolność samozasysania, co niewątpliwie jest ich zaletą. Wadami natomiast są: mała wydajność, nierównomierność ciśnienia, konieczność stosowania zaworów oraz duża liczba części. Zważywszy na ich duży ciężar i złożoną budowę, stosuje się je coraz rzadziej.
Również pompy zębate mają bardzo dużą zdolność do samozasysania. Ponadto pozwalają na łagodne przepompowywanie, bez zaburzeń strumienia cieczy, a także pompowanie cieczy o bardzo dużych lepkościach. Użytkownicy cenią sobie te pompy również ze względu na takie ich zalety, jak: możliwość instalacji w dowolnej pozycji i łatwość zmiany kierunku przepływu medium, nieskomplikowana budowa, prostota czynności obsługowych podczas eksploatacji pompy, długa żywotność oraz duży wybór konfiguracji dostępnych w wersji standardowej.
Innym rodzajem pomp wyporowych stosowanych w zakładach 34% respondentów są pompy śrubowe, które są zbudowane z korpusu w kształcie tulei i śruby o przekroju kołowym oraz falistym zarysie gwintu. Ciecz przenoszona jest wgłębieniami w gwincie z przestrzeni ssącej do tłocznej. W przypadku pomp śrubowych przepływ medium jest spiralny, jednak bez turbulencji i ściskania pompowanego medium. Tego typu pompy stosuje się do cieczy czystych i zawiesistych. Do zalet tych pomp można zaliczyć m.in.: niską pulsację, stały przepływ, cichą pracę, dobre właściwości samozasysania oraz niewielki wpływ na pompowany czynnik.
Jak wynika z przeprowadzonego sondażu, co piąta ankietowana osoba wskazała na obecność w swoim zakładzie pomp łopatkowych, których organem roboczym jest wirnik (rotor), wyposażony w wysuwne lub przesuwne łopatki. Należy podkreślić, że pompy te z powodu ich szczelnej oraz delikatnej konstrukcji są używane wyłącznie do przetłaczania czystych cieczy, o własnościach samosmarujących. Znajdują zastosowanie np. w hydraulicznych układach napędowych obrabiarek, pras, podnośników oraz siłowników.
Warto dodać, że zgodnie ze wskazaniami 14% osób, w zakładach respondentów znajdują się też pompy skrzydełkowe, których elementem roboczym jest skrzydełko wykonujące ruch obrotowo-zwrotny w walcowym korpusie.
Jakie są główne kryteria?
Jak pokazuje rys. 2, głównymi kryteriami branymi pod uwagę przy zakupie pompy są, zdaniem sondowanych użytkowników, parametry techniczne (60%), trwałość (58%), cena (53%), marka (40%), serwis (34%) oraz termin dostawy (20%). Natomiast w opinii ankietowanych dostawców trzema najważniejszymi czynnikami mającymi podstawowe znaczenie dla potencjalnego nabywcy są: cena, termin dostawy oraz parametry techniczne. Wśród parametrów technicznych, wymienianych przez obie grupy biorące udział w badaniu, na szczególną uwagę zasługują: wydajność, moc, sprawność, ciśnienie oraz energochłonność.
W celu wyjaśnienia warto dodać, że wydajność pompy to parametr informujący o tym, ile cieczy pompa może przepompować w jednostce czasu. Wydajność zależna jest od gęstości cieczy, wysokości podnoszenia, stanu technicznego pompy oraz oporów przepływu.
Z kolei moc pompy jest to moc pobierana przez pompę z silnika. W sytuacji gdy pompa napędzana jest przez silnik elektryczny, moc pompy jest równoznaczna z mocą silnika i jego sprawnością. Sama zaś sprawność to nic innego, jak stosunek mocy użytecznej do mocy pobieranej przez pompę. Oczywiście jest ona zależna od strat mechanicznych (tarcie w łożyskach, tarcie innych elementów pompy), strat przepływu cieczy czy strat w ubytku ciśnienia na nieszczelnościach.
Serwis pod lupą
Należy uświadomić sobie, że dobra pompa to nie wszystko. Profesjonalny, sprawnie działający serwis, który w razie pojawienia się awarii szybko i fachowo upora się z jej usunięciem, to niezwykle ważny element z punktu widzenia bezawaryjnej pracy pompy. Lekceważony, w konsekwencji rodzi wiele niepotrzebnych problemów.
Jakie opinie na temat serwisu mają uczestnicy badania? Na pytanie: „Jak oceniają Państwo szybkość reakcji serwisu oferowanego przez Państwa dostawcę na zgłoszone usterki w okresie gwarancyjnym?” 60% ankietowanych odpowiedziało „dobrze”, a 30% – „bardzo dobrze”. 10% respondentów oceniło źle szybkość reakcji serwisu. W opinii części z nich ma związek z tym, że większość dostawców na terenie polski ma jedynie biura sprzedaży.
Kompetencje serwisu oferowanego przez dostawców zostały one ocenione dobrze (54%), bardzo dobrze (34%) lub źle (12%). Ankietowani, którzy wystawili pozytywną ocenę, doceniają profesjonalizm serwisantów, dużą wiedzę o swoich produktach, kompleksowość świadczonych usług, umiejętność wykonania różnego rodzaju napraw itd.
Usterki
Jak pokazuje rys. 3, pompy pracujące w zakładach ankietowanych użytkowników ulegają awarii: rzadko (47%), czasami (34%), nigdy (12%) lub często (7%). Natomiast z informacji udzielonych przez sondowanych dostawców wynika, że klienci zgłaszają usterki rzadko (75%) bądź często (25%). Problemem są zazwyczaj: cieknące uszczelnienia, drgania, podwyższona temperatura łożysk, spalony silnik, głośna praca, brak parametrów, uszkodzenia membran, mechaniczne zużycie elementów itd.
Podejście do konserwacji
Jak już wspomniano, faktem jest, że odpowiednia konserwacja ma podstawowe znaczenie dla poprawnego działania pompy. Dzięki systematycznie prowadzonym pracom konserwacyjnym oraz regularnie dokonywanym przeglądom, dającym wgląd w aktualny stan i poziom zużycia poszczególnych elementów aplikacji pompowej, można zminimalizować ryzyko pojawienia się niespodziewanych przestojów w produkcji, a tym samym – uniknąć niepotrzebnych wydatków związanych z naprawą urządzenia. Dlatego tak ważne jest prowadzenie planowanej polityki remontowej i systematyczna wymiana wyeksploatowanych podzespołów mechanicznych (łożysk, uszczelnień, wirnika itd.). Częstotliwość prac konserwacyjnych uzależniona jest od typu pompy oraz jej konstrukcji, w związku z tym optymalnym rozwiązaniem jest stosowanie się do wytycznych zamieszczonych w instrukcji obsługi urządzenia, dołączanej przez producenta.
Z ankiety wypełnionej przez użytkowników wynika, że 67% z nich regularnie konserwuje pompy. Najczęściej konserwacja prowadzona jest zgodnie z dokumentacją techniczno-ruchową (DTR) i wskazaną w niej częstotliwością, a w innych przypadkach – przeważnie raz na kwartał.
Powołując się na odpowiedzi respondentów, prace konserwacyjne przeważnie obejmują takie działania, jak: przegląd wizualny w celu ogólnej oceny stanu technicznego urządzenia, czyszczenie filtrów i łożysk lub ewentualna wymiana zużytych części, wymiana oleju/smaru, wyważanie, odpowietrzanie i kontrola drgań pompy, kontrola parametrów elektrycznych i automatyki.
Sprzedaż i kupno – przewidywania i deklaracje
Jak pokazuje rys. 4, w ocenie ankietowanych dostawców obecna sytuacja panująca na polskim rynku pomp jest dobra (60%) lub nawet bardzo dobra (25%), co ma związek z inwestycjami i modernizacjami prowadzonymi w wielu zakładach przemysłowych.
Pozostały odsetek respondentów uważa, że sytuacja na rynku pomp jest zła, m.in. z powodu braku inwestycji komunalnych ze środków unijnych.
W opinii co drugiego sondowanego dostawcy, w ciągu najbliższych 12 miesięcy (w porównaniu z minionym rokiem) zwiększy się sprzedaż pomp. Dostawcy liczą na zwiększenie inwestycji, w tym m.in. inwestycji wodno-kanalizacyjnych z nowych środków unijnych. Co czwarty respondent przewiduje, że sprzedaż pomp nie ulegnie zmianie, a pozostali ankietowani prognozują jej zmniejszenie.
Jeżeli chodzi o plany zakupowe, okazuje się, że budżet przewidziany przez sondowanych użytkowników na zakup pomp w ciągu najbliższego roku: nie ulegnie zmianie (65%) bądź się zwiększy (35%). Zwiększenie środków na zakup dodatkowych pomp jest następstwem uruchomienia nowych linii produkcyjnych oraz rozbudowy lub modernizacji tych już istniejących.
Większość ankietowanych (80%), którzy będą nabywać nowe pompy, deklaruje, że skorzystają z oferty tego samego producenta. W przypadku pozostałych osób pompy zostaną zakupione u nowego, innego niż dotychczas producenta.
Rynek w pigułce
Biorąc pod uwagę liczbę operujących na polskim rynku podmiotów, mających w swoim asortymencie różnego rodzaju pompy, klienci mają niewątpliwie duże pole manewru i możliwość wyboru rozwiązania optymalnie dostosowanego do swoich potrzeb. Wśród tych podmiotów znajdują się zarówno rodzimi producenci pomp, jak i dystrybutorzy oraz przedstawiciele firm zagranicznych, mający swoje oddziały w Polsce.
Jednym z największym krajowych producentów pomp jest firma Hydro-Vacuum, założona w 1862 r. Oferta firmy obejmuje m.in. pompy głębinowe, odśrodkowe jednostopniowe, dwustrumieniowe, cyrkulacyjne, wodociągowe, próżniowe, a także wielostopniowe pompy wirowe oraz samozasysające. Przykładem tych ostatnich są pompy samozasysające SKC, będące pompami wirowymi, krążeniowymi z bocznym kanałem i wirnikiem odśrodkowym przed pierwszym stopniem. Stosowane są do pompowania cieczy w zakresie odporności korozyjnej materiałów użytych do ich budowy i zawierających cząstki stałe nieścieralne o wielkości do 0,5 mm w ilościach śladowych. Pompy SKC mają możliwość pompowania cieczy z minimalną nadwyżką ciśnienia nad punktem wrzenia. Mały zapas antykawitacyjny NPSHr i bardzo dobre zdolności zasysania są szczególnymi zaletami tych pomp.
Jednym z największych producentów pomp przemysłowych w Polsce jest też Grupa Powen-Wafapomp, bazująca na ponad 100-letnim doświadczeniu. Firma oferuje kompleksowe rozwiązania, projekty pod klucz, systemy pompowe, a także urządzenia dostosowane ściśle do indywidualnych potrzeb klienta, tworzone na bazie katalogu wyrobów zawierających 60 typów pomp. W asortymencie firmy znajdują się zarówno pompy ogólnego przeznaczenia, które mogą być używane we wszystkich obszarach przemysłu, jak i pompy spełniające specyficzne wymagania w poszczególnych branżach. W ofercie firmy nie brakuje więc pomp dla energetyki i ciepłownictwa, które przystosowane są do pompowania gorących mediów oraz cechują się wysoką niezawodnością i pewnością ruchową, a także pomp dla chemii i petrochemii, przystosowanych do pracy w wysokiej temperaturze i pod wysokim ciśnieniem. Z kolei do pracy w bardzo trudnych warunkach panujących w górnictwie, takich jak duże zanieczyszczenia mechaniczne i chemiczne mediów, przeznaczone są pompy o wzmocnionej budowie, których konstrukcja spełnia wymagania dyrektywy Atex, obowiązującej w wypadku pracy w przestrzeniach zagrożonych wybuchem.
Firmą działającą od wielu lat na rynku polskim jest Kielecka Fabryka Pomp „Białogon”, która jest producentem pomp wirowych i wyporowych. W asortymencie firmy znajdują się m.in. pompy wyporowe rotacyjne, obiegowe, a także pompy wirowe z napędem elektrycznym. Przykładem tych ostatnich są jednostopniowe, poziome pompy wirowe o swobodnym przepływie typu RZ, przeznaczone do przetłaczania cieczy zawierających twarde i włókniste części, takie jak: odpady drewna, szmaty, kamienie itp. Pompy te, należące do grupy pomp „niezatykających się”, znajdują zastosowanie w następujących obszarach: ścieki surowe, przemysł rolno-spożywczy, chemiczny, papierniczy oraz budownictwo.
Bardzo ważnym polskim producentem pomp jest Leszczyńska Fabryka Pomp, której historia sięga ok. 150 lat. Oprócz pomp w fabryce produkowane są także komponenty żeliwne. Firma rozwija swoją aktywność w wielu segmentach rynku pompowego – od ciepłownictwa przez zaopatrzenie w wodę, odprowadzenie ścieków do pomp ogrodowych oraz pomp i urządzeń do czynników specjalnych. Przykładem pomp znajdujących się w asortymencie firmy są pompy z silnikiem ognioszczelnym PJMEx, które są przeznaczone do pracy w strefie 1 lub 2 zagrożenia wybuchem gazu. Przewidziane są do tłoczenia wody czystej i lekko zanieczyszczonej oraz innych nieagresywnych cieczy. Mogą być używane do tłoczenia niektórych płynów łatwopalnych jak np. olej napędowy.
Mówiąc o producentach pomp, należy wspomnieć o firmie KSB Pompy i Armatura, mającej siedzibę w Broniszach koło Warszawy. Spółka ma również oddziały w Krakowie i Wrocławiu oraz przedstawicielstwa na terenie całego kraju. Pompy i armatura KSB znajdują zastosowanie w niemalże wszystkich aplikacjach przemysłowych. Z powodzeniem mogą być wykorzystywane w najtrudniejszych warunkach, spełniając najwyższe wymogi bezpieczeństwa, takie jak: skrajne temperatury, wysokie ciśnienie, a także kontakt z mediami agresywnymi, korozyjnymi czy z dużą zawartością cząstek stałych. Warto dodać, że z początkiem roku firma wprowadziła na rynek najnowszą wersję samozasysającej pompy wirowej typoszeregu Etaprime. Nowe agregaty mają dobre parametry zasysania, nawet przy niskim ciśnieniu na ssaniu. Pompy te są w stanie pracować nawet do 9-metrowej wysokości zasysania.
Wśród producentów pomp – zarówno polskich, jak i zagranicznych – znajdują się również: Grundfos, Wilo, Tapflo, Instalcompact, FAPO Pompy i Systemy Dozowania, Brzeska Fabryka Pomp i Armatury „Meprozet”, Ebara, Watson-Marlow Fluid Technology Group (WMFTG), Vogelsang, Börger, Herborner Pumpenfabrik, LEWA, Ingersoll-Rand, Parker czy Lowara. Oczywiście, lista ta nie wyczerpuje wszystkich firm specjalizujących się w produkcji pomp. Ich liczba jest bardzo duża – podobnie jak liczba dostawców, w ofercie których znajdują się pompy przeznaczone do wielu różnych zastosowań przemysłowych.
Raport powstał na podstawie danych z ankiety, na którą odpowiedzieli Czytelnicy magazynu Inżynieria i Utrzymanie Ruchu. Oprócz tego przy tworzeniu raportu bazowano na informacjach pochodzących od dostawców sprężarek. Raport nie odzwierciedla pełnego obrazu rynku.
Autor: Agata Abramczyk jest redaktor naczelną magazynu Inteligentny Budynek. Od wielu lat związana jest z branżą dziennikarską i wydawniczą. Jest pasjonatką nowoczesnych technologii.
Tekst pochodzi z nr 5/2016 magazynu „Inżynieria i Utrzymanie Ruchu”. Jeśli Cię zainteresował, ZAREJESTRUJ SIĘ w naszym serwisie, a uzyskasz dostęp do darmowej prenumeraty w formie drukowanej i/lub elektronicznej.
