Negatywne oddziaływanie substancji ropopochodnych na środowisko naturalne jest problemem, z którym staramy się uporać od wielu lat. Coraz surowsze przepisy mają wymuszać właściwe postępowanie w tym zakresie. Wzrasta też świadomość ekologiczna całego społeczeństwa, niestosujący się do wymogów prawa ponoszą konsekwencje zarówno prawne, jak i na wizerunku firmy.
Mówiąc o olejach przepracowanych, często mamy na myśli oleje odpadowe pochodzące z motoryzacji. Są to zużyte oleje silnikowe, oleje przekładniowe i oleje hydrauliczne. Oleje odpadowe pochodzące z przemysłu to głównie zanieczyszczone oleje hydrauliczne, przekładniowe, maszynowe, turbinowe, sprężarkowe, transformatorowe i grzewcze. Wśród tego typu odpadów mamy też oleje odpadowe pochodzące z odzyskanych olejów używanych do obróbki metali (w tym emulgujące i nieemulgujące), olejów procesowych, olejów ochronnych (zapobieganie korozji) oraz do innych zastosowań. Takie oleje pozyskuje się też na drodze odolejania na przykład w separatorach. W zakładach przemysłowych mamy też odpady zanieczyszczone olejami, takie jak: szlamy z separatorów olejowych i odstojników, szlamy z obróbki metali zawierające oleje, zużyte filtry olejowe, zaolejone zużyte sorbenty, trociny, czyściwo oraz opakowania po olejach. Powstające odpady olejowe dzieli się na: oleje odpadowe, emulsje wodno-olejowe, szlamy zawierające oleje oraz inne odpady olejowe. Należy pamiętać, że zgodnie z ustawą o odpadach, Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 628, z późn. zm., zgodnie z art. 11 i 39 ust. 5 odpady olejowe powinny być zbierane selektywnie. W Polsce do chwili obecnej mamy z tym duży problem, gdyż bardzo często dochodzi do zanieczyszczenia olejów odpadowych innymi odpadami, które nie powinny się w nich znajdować.
Olej przepracowany
Zgodnie z normą PN-C-96050 olejami przepracowanymi są oleje pochodzenia naftowego lub estrowego, które w czasie stosowania straciły właściwości użytkowe. W tym terminie mieszczą się też mieszaniny olejowo–wodne. Oleje przepracowane są zaliczane do odpadów niebezpiecznych ze wszystkimi związanymi z tym konsekwencjami prawnymi. Oleje odpadowe kwalifikowane są zgodnie z rozporządzeniem ministra środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów w grupie 13 jako odpady niebezpieczne.
Niezgodne z prawem jest stosowanie olejów przepracowanych na przykład do konserwacji elementów metalowych, konstrukcji drewnianych, spalania w celach grzewczych czy wylewania do szamba, ziemi. Nieodpowiednie spalanie olejów odpadowych to emisja do atmosfery wielu toksycznych związków chemicznych (często rakotwórczych), takich jak związki fosforu, siarki, związki chlorowcopochodne i inne oraz związki metali ciężkich występujące w olejach jako dodatki uszlachetniające oleje smarowe, przez co dodatkowo zwiększa się zagrożenie dla ludzi i środowiska.
Prawo
Unia Europejska opracowała wiele dokumentów odnoszących się do gospodarki odpadami. Jednym z podstawowych dokumentów dotyczących gospodarki olejami odpadowymi jest Dyrektywa Rady 75/439/EWG z 16 czerwca 1975 r. Znowelizowana przez Dyrektywę Rady 87/101/EWG z dnia 22 grudnia 1986 r. w sprawie usuwania olejów odpadowych.
Uregulowania prawne w Polsce dotyczące olejów odpadowych można znaleźć w: ustawie z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, ustawie z 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, oraz w ustawie z 19 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o odpadach. Podstawowe obowiązki związane z olejami odpadowymi, tj. obowiązek odzysku i recyklingu wynikają z cytowanej ustawy o obowiązkach przedsiębiorców, a także z obowiązku odzysku i recyklingu dla stacji demontażu pojazdów (ustawa z 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji) czy dla zakładów przetwarzania zużytego sprzętu (ustawa z 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym) oraz obowiązek odzysku i recyklingu dla importerów i producentów (ustawa z 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej).
Ustawa o odpadach zawiera definicje wytwórcy i posiadacza odpadów oraz wymagania dotyczące gospodarowania odpadami, na przykład olejami odpadowymi. W art. 39 wskazuje się, że oleje odpadowe powinno się przede wszystkim poddawać zagospodarowaniu przez regenerację jako metodę najbardziej przyjazną środowisku w celu produkcji baz olejowych. Chodzi tu o procesy technologiczne polegające na rafinacji olejów odpadowych, w czasie których usuwa się zanieczyszczenia, produkty utleniania oraz zawarte w nich dodatki. Jeśli nie jest to z jakichś powodów możliwe, można je spalać w odpowiednio przygotowanych instalacjach w celu odzyskania z nich energii. Jeśli wytwórca olejów odpadowych nie może we własnym zakresie ich wykorzystać czy unieszkodliwić, ma obowiązek przekazać je podmiotowi posiadającemu zezwolenie na prowadzenie działalności w zakresie gospodarki olejami odpadowymi. Należy zwrócić uwagę na to, że przepisy ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej nakładają na przedsiębiorstwa produkujące oleje smarowe obowiązek prowadzenia odzysku, a zwłaszcza recyklingu (regeneracji) odpadów powstających w trakcie użytkowania tych produktów. Zgodnie z art. 4 ustawy przedsiębiorca może obowiązek realizować samodzielnie lub poprzez zorganizowaną przez siebie sieć zbiórki olejów odpadowych takiego samego rodzaju i w takiej samej masie lub ilości, jak powstałe z wprowadzonych przez siebie na terytorium kraju produktów lub produktów w opakowaniach. Innym i najczęściej stosowanym sposobem realizacji obowiązków przez przedsiębiorców jest podpisanie umowy z Organizacją Odzysku, która przejmie obowiązki wynikające z ustawy i organizuje odzysk i recykling olejów odpadowych.
Jedną z takich organizacji, która działa w Polsce, jest Konsorcjum Olejów Przepracowanych – Organizacja Odzysku S.A. Powstała w październiku 2001 r., a jej zakres działalności wynika z zapisów ustawy z 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej (Dz.U. Nr 90, poz. 607 z 2007r.). Spółka oferuje przedsiębiorcom wprowadzającym na rynek oleje smarowe usługę realizacji w ich imieniu ustawowych poziomów odzysku i recyklingu olejów przepracowanych. Realizuje także obowiązek recyklingu odpadów opakowaniowych. Bazę techniczną w zakresie regeneracji stanowi Rafineria Nafty Jedlicze S.A., która posiada jedną z najnowocześniejszych w Europie instalację do regeneracji olejów odpadowych i ponad czterdziestoletnie doświadczenie w tej materii, a w zakresie zbiórki podmioty operujące na terenie całej Polski zajmujące się ich zbiórką. Jest organizacją non profit, która cały wypracowany zysk ma inwestować w poprawę efektywności odzysku i recyklingu olejów przepracowanych i odpadów opakowaniowych, a tym samym w poprawę stanu środowiska naturalnego kraju.
Zbieranie odpadów
Zbieranie i zagospodarowywanie odpadów naftopochodnych wymaga odpowiedniego przygotowania i rozbudowanej infrastruktury. Jedną z firm zbierających olej przepracowany jest Oiler, mająca oddziały w całej Polsce. Firma ma sieć własnych baz regionalnych działających w jednolitym standardzie oraz instalację przetwórczą z laboratorium chemicznym. W ramach usługi firma zapewnia odbiór własnym transportem oraz, na życzenie, specjalne zaświadczenie o wykonaniu regeneracji. Oferta dla zakładów przemysłowych to odbiór odpadów z przemysłu.
Jak mówi Jakub Teodorowicz, kierownik ds. logistyki i marketingu w firmie Gospodarka Odpadami Przemysłowymi ARGENTON (sama ARGENTON nie zajmuje się regeneracją olejów i smarów, a jest ukierunkowana na inne odpady płynne, w tym rozpuszczalniki i ich regenerację), w wyborze firmy zajmującej się ich utylizacją warto zwrócić uwagę na kilka kwestii. Na przykład, czy dany odbiorca odpadów jest pośrednikiem, który ze względu na posiadane pozwolenia odbiera odpady, pobierając opłatę utylizacyjną i transportową. W tym przypadku zleceniodawca ponosi koszty utylizacji, natomiast zleceniobiorca odbiera, magazynuje i sprzedaje oleje zakładom zajmującym się ich regeneracją. Jeśli odbiorca odpadów zajmuje się regeneracją olejów i w związku z tym traktuje odpady olejów jako surowiec, płaci za ich odbiór. Inne ważne aspekty to, czy odbiorca odpadów dostarcza na ich gromadzenie własne pojemniki i odpowiednio je oznacza, w celu łatwej identyfikacji. Oczywiście ważne też jest, czy odbiorca odpadów zachowuje terminowość odbiorów, rzetelnie podchodzi do klientów, służąc pomocą w rozwiązywaniu wszelkich niezrozumiałych spraw związanych z ochroną środowiska.
Na co warto zwracać uwagę, wybierając firmę unieszkodliwiającą (utylizującą) oleje i smary z przemysłu? Jak mówi Dariusz Lemke z firmy ADNF Tczew, od pierwszych dni działalności firma proponowała rozwiązania dotyczące olejów zużytych, a wybierając firmę współpracującą kierowała się przede wszystkim: umocowaniem prawnym podmiotu (komplet dokumentów potwierdzających uprawnienia do obrotu zużytymi materiałami). Ważne jest też: doświadczenie na rynku, zdolność logistyczna do obsługi klientów zarówno małych, jak i dużych oraz elastyczność w proponowaniu cen odbioru.
Niestety, jak uważa Lemke, zawsze znajdą się ludzie, którzy „wiedzą lepiej”, a na rynku polskim funkcjonuje sporo firm, które proponują odbiór odpadów, płacąc nierzadko więcej od firm uznanych na tym polu. Problemy zaczynają się, kiedy ochrona środowiska żąda dokumentów firmy i potwierdzeń odbiorczo-zdawczych. Prawie zawsze występują fałszerstwa na tym polu. Trudno powiedzieć, co się dzieje z odebranymi w ten sposób materiałami, można się tylko domyślać. Dlatego też ci, którzy decydują się na samodzielne działania w tym zakresie, powinni przeprowadzić wnikliwą analizę warunków doboru partnera.
Szukanie oszczędności
Oszczędności w zakładach można uzyskać poprzez poszukiwanie firm – recyklerów olejów przepracowanych, gotowych zapłacić za odpady, które de facto są dla nich surowcem przerobowym. Dariusz Lemke z ADNF uważa, że utylizacja olejów przepracowanych przynosi oszczędności dla wielu stron. Klient, sprzedając zużyty materiał, odnosi korzyści finansowe, odliczając te kwoty od pierwotnej kwoty zakupu, czyli kupuje je taniej. W przypadku np. olejów transformatorowych przynosi to nierzadko niebagatelne kwoty. Odbiorca, odsprzedając odpady, dalej również zarabia, a rafineria odbierająca zarabia ponownie, pierwszy raz sprzedając świeży olej, drugi raz, gdy po oczyszczeniu odpadu stosuje go jako komponent do produkcji olejów o niższej jakości, ale również o niskiej cenie.
Firma Tegamo specjalizuje się w filtracji olejów i emulsji chłodzących używanych w różnego rodzaju obrabiarkach i centrach obróbczych. Stosowane technologie pozwalają na usunięcie cząstek stałych (wióry metalu) i zanieczyszczeń chemicznych, a także wody, co pozwala na ponowne użycie oleju lub emulsji chłodzącej. – Dzięki zastosowaniu takich technologii można zawrócić do procesu obróbki ok. 50–60% objętości oleju lub chłodziwa – mówi Malwina Wróbel z Tegamo Polska. Nie wszyscy zwracają uwagę na to, że 5–10% oleju wydostaje się z maszyny obróbczej w postaci mgły olejowej. W ofercie krakowskiej firmy Tegamo są filtry Filtermist, które wyłapują cząsteczki oleju z powietrza i zawracają je bezpośrednio do procesu obróbczego. Tegamo również oferuje dedykowane oczyszczalnie ścieków przemysłowych z wysoką zawartością ChzT (chemiczne zapotrzebowanie na tlen – wskaźnik również określa ilość tlenu potrzebną do utlenienia materii organicznej), na przykład ścieki powstające głównie z mycia elementów po obróbce, która wymaga oleju lub emulsji do chłodzenia.
Ekologia i zyski
Dbanie o środowisko naturalne stało się wyznacznikiem odpowiedzialności ekologicznej. Wsparcie wielu proekologicznych działań ze strony obowiązujących przepisów zmusza do większej dbałości o użytkowane w firmie oleje i ogólnie środki smarne. Ochronę środowiska warto zaczynać już na poziomie właściwego doboru środków smarnych, korzystając z doradztwa technicznego oferowanego często przez dostawców. Następnie należy prowadzić stały monitoring i ocenę pracy mediów smarujących (badając próbki). Warto też współpracować z firmami, które rzetelnie potrafią udzielić pomocy przy utylizacji odpadów. Liczy się tu sprawność logistyczna.
Choć zaleca się rafinację jako najlepszy sposób postępowania z olejami przepracowanymi, to należy zachować rachunek ekonomiczny, również oceniając zapotrzebowanie energii na przeprowadzenie takich procesów.
Warto zauważyć, że oleje przepracowane stanowią alternatywne źródło zaopatrzenia w oleje bazowe. Również zużycie energii na produkcję jednego kilograma oleju bazowego regenerowanego wymaga mniej niż 1/3 energii niezbędnej do wyprodukowania takiej samej ilości oleju bazowego z ropy naftowej. Tym samym regeneracja przyczynia się do zachowania nieodnawialnych zasobów surowców energetycznych.
Obecnie prognozuje się spadek możliwych do pozyskania z rynku olejów odpadowych. Jest to związane ze zmniejszeniem się zapotrzebowania na oleje świeże oraz wydłużeniem czasu ich eksploatacji. Należy też liczyć się ze wzrostem odpowiedzialności użytkowników oraz z uszczelnieniem i rozwojem systemu zbierania zużytych olejów. Ze strony zakładów przemysłowych na pewno działania polegające na: ograniczaniu zużycia, użytkowaniu olejów o większej trwałości czy stosowaniu filtracji olejów i korzystaniu z przyzakładowych oczyszczalni odpadów niebezpiecznych, to perspektywiczne źródło znacznych oszczędności. Polska całkiem dobrze wypada, jeśli chodzi o odzyskiwanie przepracowanego oleju. Uzyskane w kraju poziomy odzysku i recyklingu przekraczają poziomy wymagane przez Unię Europejską (w 2007 r. docelowy wskaźnik odzysku to 50% i recyklingu – 35%).
Autor: Bohdan Szafrański
